Усе склоны беларускай мовы

Родны (Genitiv) каго? чаго?

Давальны (Dativ) каму? чаму?

Вінавальны (Akuzativ) каго? што?

Творны (Instrumentál) кім? чым?

Месны (Lokál) пры кім? пры чым?

Скланенне назоўнікаў жаночага роду адзіночнага ліку

тыпы сцяна, сястра, зямля/ акадэмія
1. аснова на цвёрды зычны 2. аснова на зацвярдзелы зычны ж, ш, дж, ч, р, ц +

і націскам на аснове **

* У Давальным і месным склонах адбываюцца наступныя чаргаванні:

кніга//кнізе дачка//дачцэ страха//страсе
** Як сястра скланяюцца таксама назоўнікі з асновай на –к тыпу рэчка, у якіх націск прыпадае на аснову(!) Напрыклад: зямелька, цацка, вішанька. Асаблівасцю скланення такіх назоўнікаў з’яўляецца тое, што ў давальным ды месным склонах адбываецца чаргаванне к//ц і ўжываецца канчатак –ы (параўн.: рака – аб рацэ, рэчка – аб рэчцы). Таксама ў родным склоне ўжываецца канчатак —і (зямелька – зямельк-і). У родным склоне множнага ліку гэтыя назоўнікі маюць нулявы канчатак, перад –к у такіх словах будзе беглы галосны: рэчак, цацак, вёсак, вішанек (а – калі перад к цвёрды гук, е – перад к – мяккі гук).

Скланенне назоўнікаў жаночага роду множнага ліку

3. аснова на мяккі зычны/ на галосны

* Канчаткі роднага склону множнага ліку ў назоўнікаў жаночага роду выклікаюць найбольш пытанняў. Але на самой справе не прадстаўляюць асаблівых цяжкасцяў.

Родны склон мае канчаткі:

• -аў (-яў) – назоўнікі, аснова якіх заканчваецца збегам зычных: падэшва – падэшваў, лічба – лічбаў, зямля – земляў.

• Нулявы – у назоўнікаў, аснова якіх заканчваецца аднім зычным: сцяна – сцен, рука – рук;

• нулявы у назоўнікаў, аснова якіх заканчваецца на збег зычных, апошні з якіх – к — сцежка – сцежак, вёска – вёсак, хатка – хатак; перад –к у такіх словах будзе беглы галосны (а – калі перад к — цвёрды гук, е – калі мяккі гук) : рэчак, цацак, вёсак, вішанек.

• нулявы – назоўнікі, якія заканчваюцца на -ыя (-ія) фантазій, армій, станцый, ілюзій

** У вінавальным склоне множнага ліку адрозніваюцца канчаткі адушаўлёных і неадушаўленых назоўнікаў. У адушаўлёных назоўнікаў ужываецца канчатак роднага склону.

Скланенне назоўнікаў ніякага роду адзіночнага ліку

Назоўнікі ніякага роду скланяюцца падобна, як назоўнікі мужчынскага роду.

Аснова на цвёрды зычны Аснова на зацвярдзелы зычны

неб-ам — не пад націскам

М. у мястэчк–у М. у пол-і
Скланенне назоўнікаў ніякага роду множнага ліку

тыпы сяло, поле
Аснова на цвёрды Аснова на мяккі зычны

Источник статьи: http://shkola.of.by/nazvi-sklona-i-sklonaviya-pitanni—belaruskaj-move.html

Катэгорыя склону назоўнікаў, Агульныя значэнни склону

Асноўныя значэнні скловаў
С к л о н — граматычная катэгорыя, якая паказвае адносіны назоўніка да іншых слоў у словазлучэннях і сказах. У сучаснай беларускай мове шэсць склонаў: назоўны (адказвае на пытанні х т о?, ш т о?) родны (к а г о?, ч а г о?), давальны (к а м у?, ч а м у?), вінавальны (к а г о?, ш т о?), творны (к і м?, ч ы м?), месны (п а кім?, н а ч ы м?, а б ч ы м?). Назоўны склон п р а м ы, астатнія — ускосныя. Назоўны склон ніколі не ўжываецца з прыназоўнікамі, а мес- ны — без прыназоўнікаў. Усе астатнія склоны могуць ужывацца з прыназоўнікамі і без іх. Прыназоўнікі ўда- кладняюць значэнне склонавай формы (параўн.: пра- цаваць да вечара (чаеавае значэнне), дайсці да лесу (прасторавае значэнне), увага да слова (аб’ектнае зна- чэнне). Пачатковай формай назоўніка з’яўляецца фор- ма назоўнага склону адзіночнага ліку.
У старажытнай беларускай мове быў сёмы склон — клічны. У сучаснай беларускай мове формай клічнага склону выражаецца зваротак: Паклон табе, мой бе- ларускі краю! (Гіл.). I будзе, дружа, у доме шчасце, пакуль ёсць добры свет сяброў (М. К.).
64

Н а з о ў н ы склон мае значэнне суб’екта, утва- ральніка дзеяння. Назоўнік назоўнага склону абазна- чае граматычна незалежны член сказа, выступае ў ролі дзейніка двухсастаўнага і аднасастаўнага намінатыў- нага сказа: Вечар зацяпліў бярозак свечы (Каратк.). Лета набірала сілу (Н.). Празрысты верасень. Ранняя восень (В. А.).
У так званых пасіўных канструкцыях назоўнік на- зоўнага склону можа абазначаць прадмет, на які на- кіравана дзеянне: Дарога сціскаецца лесам і спускаец- ца ў лагчыну, потым ізноў падымаецца на горку (К-с). Хмара нібы расшчапілася маланкай, прагучаў магут- ны ўдар грому (Хадк.).
Назоўны склон можа ўжывацца ў ролі выказніка: Любоў і праўда — вечныя святыні (Грах.). Парэчча — слаўная мясціна, куток прыгожы і вясёлы (К-с); пры- датка: Сям-там пракідаліся абымшэлыя барадачы-ду- бы, меднастволыя пагоністыя хвоі (Сач.). Недзе там, у ветранай прасторы, злосна фыркаюць нябачныя чмялі-кулі (В. Б.); зваротка: Беларусы, сёяць будзем, дбайна зерне варушыць (В. Ж.). Адьішло ад нас ты, лета, жаўталісцем лес адзеты (К-с).
Кожны ўскосны склон мае пэўныя значэнні. Р о д- н ы склон самы багаты на значэнні; ён можа абазна- чаць:
частку ад цэлага: кавалак хлеба, шклянка малака, аркуш паперы, кілаграм солі, літр вады;
аб’ект дзеяння: уборка бульбы, рэцэнзаванне арты- кула, ахова прыроды, захаванне парадку, напісанне сачынення, апытванне вучняў (дзеянне, накіраванае на прамы аб’ект, выражаецца аддзеяслоўнымі назоўні- камі);
аб’ект пры адмаўленні: не выканаць задання, не вывучыць урока, не сабраць грыбоў, не зрабіць памылкі, не вярнуць кнігі;
адносіны асобы да іншай асобы або да калектыву: брат нявесткі, сябар сям’і, стараста групы, кіраўнік калектыву, саліст аркестра;
аб’ект часовага карыстання: папрасіць алоўка, па- зычыць грошай, узяць нажа;
прыналежнасць: словы бацькі, кніга сястры, рукі сяброў, сэрца хлопчыка, думка таварыша;
3 Зак. 1186 65
азначальнае значэнне: тпэма працы, закон гасцін- насці, подых навальніцы, успажіны дзяцінспгва;
часавае значэнне: падрыхтпавацца з вечара, чакаць да вясны, убачыць да світпання, расці з вясны да восені;
прасторавае значэнне: стпаяць каля дарогі, ісці ўздоўж лесу, даехаць да горада, знайсці сярод моху;
значэнне мэты: жыць для шчасця, прыехаць дзеля дзяцей, падрыхтпаваць для сустпрэчы.
Давальны склон мае значэнне ўскоснага аб’- екта, абазначае асобу ді прадмет, на які накіравана дзеянне: напісаць маці, дзякаваць сябру, усміхацца дзіцяці, прынесці вучням, пакланіцца зямлі; можа медь значэнне ўскоснага суб’екта ў безасабовых сказах: маці не спіцца, хлопчыку не сядзіцца, бабулі нездаровіцца, людзям хочацца шчасця.
Вінавальны склон мае значэнні: прамога аб’екта: любіць літпаратпуру, пісаць пісьмо, чытпцць газетпу, глядзець тпэлевізар, слухаць радыёпе- радачу;
прадмета думкі, мовы, пачуцдя: думаць пра баць- коў, гаварыць пра надвор’е, расказваць пра паездку, клапаціцца пра маці, непакоіцца пра здароўе;
прасторавае: ісці на рэчку, паехаць у горад, скі- раваць у завулак, павесіць пад стполь, павярнуць на поўдзень;
часавае: вярнуцца пад вечар, не бачыцца месяц, працаваць дзень і ноч, прачнуцца пад раніцу, су- стпрэцца праз год;
мэты: пайсці па ваду, збегаць па сястпру, спяшацца на спатпканне, збірацца ў грыбы, пайсці ў маліны, па- ехаць на вучобу.
Т в о р н ы склон мае значэнні:
прылады дзеяння, сродку вытворчасці: пісаць руч- кай, касіць касой, рэзаць нажом, карыстпацца камп’ю- тпэрам;
ускоснага аб’екта (асабліва ў безасабовых сказах): пахне сенам, павеяла свежасцю, пацягнула дымком, напоўнілася водарам;
сумеснасці: явар з калінаю, братп з сястпрою, на- стпаўніца з вучнямі, стпудэнтпы з выкладчыкамі;
66
часавае: прыйсці познім вечарам, убачыць ясным днём, пачуць летняю ноччу, адпачываць тым летам, працаваць гэтай зімой;
прасторавае (без прыназоўніка і з прыназоўнікам): ісці полем, прабірацца лясамі, ехаць лугам, спыніцца за вёскай, схавацца за дрэвамі;
спосабу дзеяння і параўнання: спяваць басам, ехаць зайцам, ісці хуткім крокам, сабрацца гуртам, вы- гінацца стужкаю (як стужка), стаяць сцяной (як сцяна), звівацца вужакаю (як вужака), залівацца са- лаўём (як салавей).
Калі творны склон ужываецца ў складзе іменнага выказніка, ён мае значэнне творнага прэдыкатыўнага: Ён і яна не агледзеліся, як дарога сцежкаю стала (А. К.). Для нас бор медны, неабсяжны шчытом надзейным быў і хатай (М. Т.).
М е с н ы склон мае значэнні:
месца, што абумовіла яго назву: працаваць у полі, адпачываць на рацэ, жыць у горадзе, быць пры доме, плаваць па моры, гуляць па беразе;
часу: марыць у юнацтве, сустрэцца па вясне, прачнуцца на досвітку, сабрацца а пятай гадзіне;
прычыны: памыліцца па нявопытнасці, накрычаць па злосці, рабіць па звычцы;
аб’ектнае: дагавор аб супрацоўніцтве, закон аб аду- кацыі, злавіць на слове, сумаваць па волі;
стану: спыніцца ў захапленні, быць у роспачы, за- стыць у здзіўленні, зайсціся ў плачьі.

Источник статьи: http://www.diary.ru/~green-stairs/p194980700.htm?oam

Усе склоны беларускай мовы

Скл о н — гэта форма, якую набывае назоўнік у залежнасьці ад пытаньня.
Склан е ньне — зьмяненьне канчаткаў назоўнікаў па склонах.

Кл і чны склон — былы сёмы склон назоўнікаў. Беларуская мова захавала яго шматлікія формы: п а не, бр а це, др у жа, чыт а чу, нар о дзе, сус е дзе, хл о пча, юн а ча, Я не, Ігн а сю, Г а лю, М а ню . У множным ліку ўжываецца канчатак -ове : пан о ве .

Copyright © 2000-2003 С.Аляксандраў, Г.Мыцык
Copyright © 2000-2003 Ю.Гладкевiч (малюнкi)

Источник статьи: http://knihi.com/storage/padrucnik/lad_movy/nazounik3.htm

Склон назоўнікаў. Асноўныя значэнні склонаў

Склон – граматычная катэгорыя, якая паказвае адносіны назоўніка да іншых слоў у словазлучэннях і сказах. У сучаснай беларускай мове шэсць склонаў: назоўны (адказвае на пытанні хто?, што?) родны (каго?, чаго?), давальны (каму?, чаму?), вінавальны (каго?, што?), творны (кім?, чым?), месны (па кім?, на чым?, аб чым?). Назоўны склон прамы, астатнія – ускосныя. Назоўны склон ніколі не ўжываецца з прыназоўнікамі, а месны – без прыназоўнікаў. Усе астатнія склоны могуць ужывацца з прыназоўнікамі і без іх. Прыназоўнікі ўдакладняюць значэнне склонавай формы. Пачатковай формай назоўніка з’яўляецца форма назоўнага склону адзіночнага ліку.

У старажытнай беларускай мове быў сёмы склон – клічны. У сучаснай беларускай мове формай клічнага склону выражаецца зваротак: Паклон табе, мой беларускі краю! (Гіл.).

Назоўны склон мае значэнне суб’екта, утваральніка дзеяння. Назоўнік назоўнага склону абазначае граматычна незалежны член сказа, выступае ў ролі дзейніка двухсастаўнага і аднасастаўнага намінатыўнага сказа: Вечар зацяпліў бярозак свечы (Каратк.).

У так званых пасіўных канструкцыях назоўнік назоўнага склону можа абазначаць прадмет, на які накіравана дзеянне: Дарога сціскаецца лесам і спускаецца ў лагчыну, потым ізноў падымаецца на горку (К-с). Хмара нібы расшчапілася маланкай, прагучаў магутны ўдар грому (Хадк.).

Назоўны склон можа ўжывацца ў ролі выказніка: Парэчча – слаўная мясціна, куток прыгожы і вясёлы (К-с); прыдатка: Недзе там, у ветранай прасторы, злосна фыркаюць нябачныя чмялі-кулі (В.Б.); зваротка: Адышло ад нас ты, лета, жаўталісцем лес адзеты (К-с). Родны склон самы багаты на значэнні; ён можа абазначаць:

частку ад цэлага: кавалак хлеба, шклянка малака, аркуш паперы; аб’ект дзеяння: уборка бульбы, рэцэнзаванне артыкула, ахова пры-

роды (дзеянне, накіраванае на прамы аб’ект, выражаецца аддзеяслоўнымі назоўнікамі); аб’ект пры адмаўленні: не выканаць задання, не вывучыць урока; адносіны асобы да іншай асобы або да калектыву: брат нявесткі,

сябар сям’і; аб’ект часовага карыстання: папрасіць алоўка, пазычыць грошай,

узяць нажа; прыналежнасць: словы бацькі, кніга сястры, сэрца хлопчыка; азначальнае значэнне: тэма працы, подых навальніцы, успаміны

дзяцінства; часавае значэнне: падрыхтавацца з вечара, чакаць да вясны; прасторавае значэнне: стаяць каля дарогі, ісці ўздоўж лесу; значэнне мэты: жыць для шчасця, падрыхтаваць для сустрэчы.

Давальны склон мае значэнне ўскоснага аб’екта, абазначае асобу ці прадмет, на які накіравана дзеянне: напісаць маці, дзякаваць сябру, усміхацца дзіцяці; можа мець значэнне ўскоснага суб’екта ў безасабовых сказах: маці не спіцца, хлопчыку не сядзіцца, бабулі нездаровіцца.

Вінавальны склон мае значэнні: прамога аб’екта: любіць літаратуру, пісаць пісьмо, чытаць газету, глядзець тэлевізар;

прадмета думкі, мовы, пачуцця: думаць пра бацькоў, гаварыць пра

надвор’е; прасторавае: паехаць у горад, павесіць пад столь, павярнуць на

поўдзень; часавае: вярнуцца пад вечар, не бачыцца месяц, працаваць дзень і

ноч; мэты: пайсці па ваду, збегаць па сястру, спяшацца на спатканне.

Творны склон мае значэнні: прылады дзеяння, сродку вытворчасці: пісаць ручкай, касіць касой; ускоснага аб’екта (асабліва ў безасабовых сказах): пахне сенам,

павеяла свежасцю, пацягнула дымком, напоўнілася водарам; сумеснасці: явар з калінаю, брат з сястрою, студэнты з выкла-

дчыкамі; часавае: прыйсці познім вечарам, убачыць ясным днём, пачуць лет-

няю ноччу; прасторавае (без прыназоўніка і з прыназоўнікам): прабірацца

лясамі, ехаць лугам, схавацца за дрэвамі; спосабу дзеяння і параўнання: спяваць басам, ісці хуткім крокам, сабрацца гуртам, звівацца вужакаю (як вужака), залівацца салаўём (як салавей).

Калі творны склон ужываецца ў складзе іменнага выказніка, ён мае значэнне творнага прэдыкатыўнага: Для нас бор медны, неабсяжны шчытом надзейным быў і хатай (М.Т.).

Месны склон мае значэнні: месца: працаваць у полі, адпачываць на рацэ, жыць у горадзе; часу: марыць у юнацтве, сустрэцца па вясне, сабрацца а пятай

гадзіне; прычыны: памыліцца па нявопытнасці, накрычаць са злосці; аб’ектнае: дагавор аб супрацоўніцтве, злавіць на слове, сумаваць

па волі; стану: спыніцца ў захапленні, быць у роспачы, зайсціся ў плачы.

Источник статьи: http://studfile.net/preview/5356887/page:6/